زمان تقریبی مطالعه: 9 دقیقه
 

نقد کتاب اسرار الشهادة




کتاب اکسیر العبادات فی آسرار الشهادات، اثر ملا آقا بن عابد بن رمضان بن زاهد شیروانی دربندی حائری، معروف به فاضل دربندی (۱۲۸۵ یا ۱۲۸۶ق)
[۱] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۲۷۹.    
می‌باشد.


۱ - پیشینه مؤلف


دربندی را «شیخ فقیه نبیه، متکلم محقق مدقق، جامع معقول و منقول، عارف به فقه و اصول»
[۲] قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۱، ص۵۴.
معرفی کرده‌اند. دربندی در این کتاب، به تفصیل به تشریح و تبیین حادثه عاشورا پرداخته است. او این اثر را در ۴۴ مجلس و دوازده مقدمه و یک خاتمه (که خاتمه نیز دارای سه مجلس است) نگاشته است. مدت نگارش این اثر، هجده ماه و تاریخ پایان نگارش آن، روز جمعه، پانزدهم ذیقعده سال ۱۲۷۲ قمری بوده است.
[۳] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، ج۳، ص۹۱۹، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.


۲ - ویژگی‌های کتاب مذکور


این کتاب دارای ویژگی‌هایی است که در این میان، سه ویژگی آن برجسته به نظر می‌رسد:
۱. تحلیلی بودن آن: مؤلف این کتاب، تنها به تدوین اخبار و توصیف وقایع نپرداخته است؛ بلکه به سبب آشنایی با حکمت و معقولات، و داشتن ذهنی خلاق و نقاد، در مواردی به تحلیل گزارش‌ها و کیفیت جمع بین اخبار معارض نیز پرداخته است.
۲. ضعیف و خرافه آمیز بودن بسیاری از مطالب آن: نویسنده در این اثر، افزون بر آنکه گزارش‌های نادر و دور از واقعیت و در مواردی، خرافه آمیز نقل کرده، دست به توجیه آنها زده و دلایلی برای درستی آنها، بیان کرده است.
۳. مفصل بودن آن: این کتاب تا عصر خود، مفصل‌ترین کتاب در تاریخ عاشورا بوده است و تا آن تاریخ، نگاشته‌ای به این تفصیل، فراهم نشده بود.
[۴] اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السّلام ، ص۱۱۱.


۳ - دربندی از نگاه بزرگان


در این بخش به گوشه ای از سخنان بزرگان درباره دربندی اشاره می‌کنیم:

۳.۱ - دیدگاه محدث قمی


اما درباره خود مؤلف، مرحوم محدث قمی می‌نویسد:
در مقام اخلاص کیشی نسبت به حضرت سیدالشهدا (ارواحنا فداه) و در اقامه مصیبت و تعزیت و سوگواری آن مظلوم، بی اختیار بوده؛ به نحوی که در بالای منبر، از شدت گریه، غش می‌کرده و بی اختیار عمامه بر زمین می‌زده و گریبان چاک می‌کرده و نقل شده در روز عاشورا لباس خود را از بدن می‌کند و لنگ می‌بست و خاک بر سر می‌ریخت و گل به بدن می‌مالید و به همان هیئت بر منبر می‌رفت.
[۵] قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ج۱، ص۵۴.

سخن دربندی درباره چگونگی بهره‌گیری وی از کتابی که متعلق به یکی از روضه خوانان معاصر خود به نام سید جعفر بوده، در واقع بیانگر اساس سست و بی‌پایه او در نقل گزارش‌های مربوط به تاریخ عاشور است.
[۶] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۳۰۵_ ۳۰۶، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.

این اثر به سبب داشتن اخبار و گزارش‌های سست و بی اساس، از همان آغاز هدف نقد و خرده‌گیری معاصران نویسنده و اندیشمندان بعدی قرار گرفته است؛ چنان که حدیث شناسان و اندیشمندانی همانند محدث نوری،
[۷] محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۶۷_ ۱۶۹.
[۸] محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۹۵.
تنکابنی،
[۹] تنکابنی، میرزامحمد، قصص العلما، ص۱۰۸.
آقا بزرگ تهرانی،
[۱۰] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۷۹.    
سید محسن امین
[۱۱] امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۲، ص۸۸، تحقیق حسن امین.    
و استاد مطهری
[۱۲] مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج۱، ص۵۵.    
بر این کتاب، ایرادهای بسیاری گرفته‌اند.

۳.۲ - گزارش آقا بزرگ تهرانی


به گزارش آقا بزرگ تهرانی، دربندی خود، این کتاب را از فصل «مقام وحدة الحسین» به بعد در سیزده باب (که هر باب شامل چند مجلس است) ترجمه، و به نام ناصرالدین شاه، سعادات ناصری نام گذاری کرد که بارها چاپ شده است.
[۱۳] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۷۹.    
[۱۴] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۱۷۹ ۱۸۰.    
همچنین شخصی به نام میرزامحمد حسین بن علی اکبر این کتاب را به فارسی برگرداند و با عنوان انوار السعادة فی ترجمه اسرارالشهادة در تبریز چاپ کرد.
[۱۵] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۲۹.    
به سبب عربی بودن متن اسرار الشهادات و تفصیل آن، دربندی بعدها مقتلی مختصر و فارسی با نام سرمایه ایمان و جواهر ایقان در ترجمه و شرح اسرارالشهادت
[۱۶] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۲۹.    
نوشت که این نیز چاپ شده است.
[۱۷] تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۲۶۴.    


۴ - رفع اشکالات کتاب در چاپ جدید


شایان توجه است که چاپ قدیم اکسیر العبادات، مطالب خلاف واقع بیشتری دارد؛ اما در چاپ و تحقیق جدید آن، برخی از این گونه مطالب، حذف شده است. (دربندی آمار سپاه دشمن را به نقل از مقتل ابن عصفور بحرانی، ۴۶۰ هزار نفر گفته که ۳۳۰ هزار نفر آن به دست امام حسین (علیه‌السّلام) ، ۲۵ هزار نفر (غیر از مجروحان) به دست حضرت عباس، و ۲۵ هزار نفر دیگر به دست سایر بنی هاشم کشته شدند و از لشکر عمر سعد تنها هشتادهزار نفر باقی ماند. این گزارش در چاپ جدید حذف شده است.)
[۱۸] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۱، ص۲۹، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.
[۱۹] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۵۴۵.

صرف نظر از اساس نادرست و غیرعلمی نویسنده، از کتابی با این گستردگی، با توجه به سرعت در تالیف آن، که گفته شده در هجده ماه نوشته شده است، و با توجه به امکانات اندک آن روزگار در شناسایی منابع معتبر، تا چه رسد به گزینش و استفاده از آنها، نمی‌توان انتظار دقت و موشکافی علمی در گزینش صحیح و ارائه گزارش‌های معتبر در نقل حادثه عاشورا داشت.

۵ - برخی از گزارش‌های نادرست


چنان که اشاره شد، این اثر گزارش‌های نادرست، موهن، عجیب و افسانه‌ای بسیاری دارد؛ چندانکه گزارش فهرست‌وار آنها، خود چند صفحه را در برمی‌گیرد و از حوصله این نوشتار خارج است. از این رو تنها به ذکر چند نمونه اکتفا می‌کنیم:
۱. گزارش ناپذیرفتنی کیفیت خروج امام حسین (علیه‌السّلام) به همراه خاندانش از مدینه با موکب مجلل و با شوکت و با چهل محمل حریر و دیباج همانند حاکمان و پادشاهان؛
[۲۰] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، مجلس دهم ص۶۲۷_ ۶۲۹.

۲. گزارشی افسانه‌ای و خیالی آمار لشکر عمر سعد بالغ بر یک میلیون و ششصدهزار نفر
[۲۱] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۴۳.
و در جای دیگر، ۴۶۰ هزار نفر و کشته شدن ۳۳۰ هزار نفر از آنان به دست امام حسین (علیه‌السّلام) و ۲۵ هزار نفر به دست حضرت عباس (به جز مجروحان) و ۲۵ هزار نفر به دست دیگر بنی هاشم و جان سالم بدر بردن تنها ۸۰ هزار نفر از آنان
[۲۲] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۳۴۵.
[۲۳] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۵۴۵.
وی در جای دیگر، تعداد کشته‌های دشمن را به دست امام حسین (علیه‌السّلام)، به چهارصدهزار نفر و تعداد سپاه را به پانصدهزار نفر رسانده است؛
[۲۴] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۳۹.

۳. هفتاد
[۲۵] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۴۳.
یا ۷۲ ساعت بودن روز عاشورا،
[۲۶] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۴۰.

۴. نام بردن از افرادی به عنوان یاران امام حسین (علیه‌السّلام) یا افراد سپاه عمر سعد که در هیچ منبع معتبری نام آنان یافت نمی‌شود، از جمله عبدالله بن شقیق،
[۲۷] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۷۵.
اسحاق بن مالک اشتر
[۲۸] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۸۴.
کثیر بن یحیی انصاری،
[۲۹] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۰.
مارد بن صدیف تغلبی،
[۳۰] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۴۹۹.
غلامی به نام مبارک،
[۳۱] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۹.
مسعود هاشمی
[۳۲] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۸.
و...
۵. قصه ساربان امام و جنایت او نسبت به بدن مطهر آن حضرت (علیه‌السّلام) در شب یازدهم محرم.
[۳۳] دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، ص۱۵۷_ ۱۶۲.


۶ - پانویس

 
۱. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۱، ص۲۷۹.    
۲. ↑ قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریة، ج۱، ص۵۴.
۳. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرار الشهادات، ج۳، ص۹۱۹، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.
۴. ↑ اسفندیاری، محمد، کتابشناسی تاریخی امام حسین علیه‌السّلام ، ص۱۱۱.
۵. ↑ قمی، شیخ عباس، الفوائد الرضویه فی احوال علماء المذهب الجعفریه، ج۱، ص۵۴.
۶. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۳۰۵_ ۳۰۶، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.
۷. ↑ محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۶۷_ ۱۶۹.
۸. ↑ محدث نوری، لؤلؤ و مرجان، ص۱۹۵.
۹. ↑ تنکابنی، میرزامحمد، قصص العلما، ص۱۰۸.
۱۰. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۷۹.    
۱۱. ↑ امین، سیدمحسن، اعیان الشیعة، ج۲، ص۸۸، تحقیق حسن امین.    
۱۲. ↑ مطهری، مرتضی، حماسه حسینی، ج۱، ص۵۵.    
۱۳. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۲۷۹.    
۱۴. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۱۲، ص۱۷۹ ۱۸۰.    
۱۵. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۲۹.    
۱۶. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۲، ص۴۲۹.    
۱۷. ↑ تهرانی، آقابزرگ، الذریعة الی تصانیف الشیعة، ج۵، ص۲۶۴.    
۱۸. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۱، ص۲۹، تحقیق محمد جمعه بادی و عباس ملاعطیه جمری.
۱۹. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۵۴۵.
۲۰. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، مجلس دهم ص۶۲۷_ ۶۲۹.
۲۱. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۴۳.
۲۲. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۳۴۵.
۲۳. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۵۴۵.
۲۴. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، مجلس سیزدهم، ص۳۹.
۲۵. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۴۳.
۲۶. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ص۴۰.
۲۷. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۷۵.
۲۸. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۸۴.
۲۹. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۰.
۳۰. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۴۹۹.
۳۱. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۹.
۳۲. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۲، ص۲۹۸.
۳۳. ↑ دربندی، فاضل، اکسیرالعبادات فی اسرارالشهادات، ج۳، ص۱۵۷_ ۱۶۲.


۷ - منبع

پیشوایی، مهدی، مقتل جامع سیدالشهداء، ج۱، ص۱۲۵_۱۲۹


رده‌های این صفحه : بررسی و نقد مقاتل | تاریخ زندگانی امام حسین | تاریخ نگاری | مقتل پیشوایی | مقتل جامع سیدالشهداء | مقتل نگاری | نقد کتاب | نهضت عاشورا




آخرین نظرات
کلیه حقوق این تارنما متعلق به فرا دانشنامه ویکی بین است.